Đôi điều suy nghĩ về việc xây dựng nhà thờ họ hiện nay

Hiện nay từ đường nhiều dòng họ đã xuống cấp, hoặc do sự phát triển của dòng họ, nơi tập trung con cháu hàng năm về chiếm bái, thờ cúng Tiên tổ, do đó việc xây mới hay trùng tu, tôn tạo từ đường là nhu cầu cấp thiết của các dòng họ hiện nay.

Vừa qua tôi có dịp đi một số nơi như: Thái Bình, Nghệ An, Hải Dương, Thanh Hóa…, hầu như ở nơi đây đã có Từ đường, Đình, Đền, lăng mộ xây dựng lâu ngày, tuy nhiều lần trùng tu nhưng vẫn giữ được nét cổ kính, uy nghi như Đình, Đền, Lăng cụ Đinh Văn Tả ở Hải Dương, cụ Đinh Liệt ở Đông Cao- Thanh Hóa, Cụ Đinh Bạt Tụy ở Hưng Nguyên- Nghệ An, hay một số Từ đường họ Đinh ở Thừa Thiên Huế… đặc biệt như Quảng Nam Đà Nẵng, họ Đinh nơi đây đã xây được nơi thờ họ Đinh cả tỉnh từ năm 1998 và đã rước tượng Vua Đinh Tiên Hoàng từ nơi phát tích Vua Đinh ở Gia Viễn- Ninh Bình và thờ các vị Thủy Tổ của trên bao mươi các chi phái dòng họ Đinh trong toàn tỉnh các vi Tiền hiền trước đây theo Vua Lê Thánh Tông vào khai khẩn bờ cõi phương Nam.

(Nhà thờ họ được thiết kế theo kiến trúc truyền thống rất hài hòa)

Hiện nay, nhiều dòng họ trong cả nước đã trùng tu, tu tạo hoặc xây dựng mới trên một khu đất mới. Phát huy truyền thống tốt đẹp của ông cha, phong tục tốt đẹp của Việt Nam và của người Á Đông, nhiều nơi làm rất tốt. Song cũng bộc lộ một số vướng mắc, khó khăn, nhiều nơi đã có từ đường thờ Đức Thủy tổ đến nay con cháu hậu duệ phát triển đến trên 19 đời… nhưng khi trùng tu hoặc tu tạo, nâng cấp ngay trên đất cũ thì xảy ra tranh chấp đất đai. Thường trước đây các ông Trưởng họ trông coi Từ đường và ở lại ngay tại đất Từ đường của dòng họ. Do chính sách đất đai hiện nay, nên khi tra bản đồ địa chính, thì ông Trưởng họ đứng tên, dẫn đến con ông Trưởng họ đòi thừa kế mảnh đất này.

(Nhà thờ họ được thiết kế theo kiểu kiến trúc đình làng cổ kính phù hợp với đời sống tâm linh người Việt)

Việc trùng tu, hay xây Từ đường của dòng họ nên chú ý mấy vấn đề sau:

- Việc trước tiên là xác nhận lại quyền sở hữu khu đất dòng họ mình chuẩn bị thi công, đây là công trình vĩnh cửu để lại cho con cháu muôn đời sau thờ phụng.

- Một nhà thờ họ có liên quan chặt chẽ đến kiến trúc cổ. Tùy từng nơi, từng địa phương có cách biểu đạt và biến đổi khác đi đôi chút, nhưng vẫn giữ cái cốt cách là kết cấu gỗ, kết cấu vì kèo và chi tiết đẹp nhất là những chi tiết hoa văn được chạm khắc trên bộ vì (có giả gỗ).

- Nhà thờ họ là một trong những công trình được sử dụng lâu bền theo thời gian, không phải dễ gì mà thay đổi được. Chính vì vậy trước khi đi vào xây dựng, phải có sự cân nhắc, định hướng ngay từ ban đầu, không nên có sự tùy tiện trong tư duy về mặt hình thức và bố trí. Nhà thờ họ cũng là một công trình kiến trúc có tính cộng đồng của chung một dòng họ, không phải của riêng một cá nhân cho dù vai vế trong dòng họ ở vị trí đến đâu, nên tựu chung lại, kiến trúc và hình thức tổng quan của Nhà thờ họ phải phản ánh được cái riêng của dòng họ, bên cạnh những cái chung của mỗi thành viên họ tộc.

- Trong tình hình hiện nay, khi mà mỗi dòng họ đều có điều kiện kinh tế để tôn tạo những ngôi nhà thờ họ cũng là lúc xuất hiện những bất cập sâu sắc cần giải quyết. Có nhiều lý do khác nhau dẫn đến những yếu tố bất cập không đáng có:

+ Mỗi địa phương có một phong tục, tập quán khác nhau, ảnh hưởng đến hình thức và kiến trúc của Nhà thờ họ. Sự đa dạng về văn hóa khiến người thiết kế phải rất tinh tế mới có thể đề xuất ra một bản thiết kế ưng ý. Bên cạnh những ý tưởng do chủ đầu tư đưa ra, người thiết kế sẽ tư vấn cho chủ đầu tư một cách cụ thể cách thức, quy trình thực hiện xây dựng Nhà thờ họ ra sao, hình thức kiến trúc như thế nào… Tuy nhiên, để có được bản thiết kế cuối cùng thì đòi hỏi sự bàn bạc, chỉnh sửa của các thành viên trong dòng họ ( người cao niên, hội đồng gia tộc, cả những người đóng góp kinh tế cho dòng họ…). Đây là một quá trình thỏa hiệp rất vất vả vì bao gồm nhiều thành phần khác nhau, ở nhiều độ tuổi khác nhau nên luôn có những ý kiến chỉnh sửa không hợp lý bên cạnh những chỉnh sửa đúng. Thêm vào đó, nếu chỉ do một nhóm người quyết định thiếu sự đồng thuận cao trong họ tộc, do có liên quan đến những yếu tố về mặt quan niệm văn hóa và tâm linh rất nhạy cảm nên nếu trong dòng họ có những sự kiện bất thường xảy ra (có người ốm, bị tai nạn…) đều được quy kết đến việc xây dựng nhà thờ họ dẫn đến sự mất đoàn kết không đáng có.

+ Bất cập cũng có thể xuất phát từ thói quen chủ đầu tư hay các dòng họ hay tham gia vào việc tự sửa đổi hồ sơ thiết kế trước và sau khi thi công. Dù đã có được bản thiết kế phù hợp, nhưng vì những ý kiến chủ quan nên chủ đầu tư vẫn tự ý chỉnh sửa hồ sơ thiết kế, tự ý làm theo ý mình. Trong một số trường hợp, thậm chí thợ xây dựng có khi lại tư vấn ngược lại các chủ đầu tư, với các ý kiến mâu thuẫn, trái ngược với tư duy ban đầu của kiến trúc sư.

+ Có trường hợp, bất cập xuất phát từ việc các dòng họ đã trông cậy các đơn vị tư vấn thiết kế không chuyên nghiệp hoặc tự thiết kế nên thường có nhiều thiếu sót, mang nhiều tính chủ quan và chủ yếu là sự góp nhặt sao chép máy móc các hình thức kiến trúc của những công trình hiện có, thiếu tư duy và chọn lọc khoa học.

(Nhà thờ họ được thiết kế hai tầng không phù hợp để làm nơi thờ tự)

- Các công trình tôn giáo tín ngưỡng, trong đó có nhà thờ họ là loại công trình đòi hỏi cao trong chọn lọc tay nghề của những người thợ thi công. Không phải bất cứ đội thợ cũng có thể đảm đương được bởi sự khắt khe về độ tỷ mỷ, tính nghệ thuật bên cạnh những yêu cầu chất lượng thi công như các công trình khác.

- Về khuôn viên và cảnh quan, một Nhà thờ họ phù hợp phải có không gian chính và không gian sân vườn. Điều này phụ thuộc vào diện tích khu đất. trong khuôn viên có nhà bia, trồng các loại cây quý như cây si, cây đa và các hạng mục công trình phụ trợ khác như gác chuông, nhà thiêu hương, nhà bia, đặc biệt là yêu cầu một sân rộng để tập trung…. Cổng vào bao gồm cổng chính và 2 cổng phụ ở 2 bên. Có một lối vào chính có sân ở phía trước. Tuy nhiên, trong điều kiện “tấc đất tấc vàng” hiện nay, đặc biệt là các khu vực đô thị hóa mạnh thì việc có một diện tích đất vừa đủ là một yêu cầu không dễ đáp ứng được. Rất nhiều các công trình Nhà thờ họ buộc phải xây chen, kề vai thích cánh với các công trình nhà ở, làm mất đi rất nhiều các giá trị và tính tôn nghiêm của một Nhà thờ họ.

- Hiện nay nguồn gỗ quý như đinh, lim… cho công trình xây dựng là rất hiếm. Nếu làm những công trình lớn cầu kỳ đòi hỏi gỗ có kích thước đủ yêu cầu như các cột có đường kính 450-600mm là rất khó, hầu như phải đặt tìm từ trước rất lâu. Mỗi thời mỗi khác, ngoại trừ những dòng họ có điều kiện kinh tế lựa chọn vật liệu gỗ cho kết cấu chính của Nhà thờ họ, còn lại phần lớn đã chọn bê tông cốt thép. Tuy rằng vẻ mỹ quan không bằng kết cấu gỗ nhưng loại vật liệu này dễ làm và kinh tế hơn, có tuổi thọ sử dụng lâu hơn. Các vật liệu mới như đá, gạch men kính cũng được sử dụng một cách tràn lan và tùy tiện. Cột đá chạm chạm trổ lai căng, màu mè sử dụng ở mặt tiền đã phần nào làm cho hình thức và dáng vẻ của ngôi Nhà thờ họ truyền thống bị mất đi. Trang trí trong Nhà thờ họ vẫn là các mô tuýp trang trí truyền thống như long, ly, quy, phượng hay câu đối hoành phi… Nhà thiết kế chỉ quy định kích thước và một số tỷ lệ chính rồi khách hàng tự đi dặt mua hoặc chọn những sản phẩm đã làm sẵn “mỳ ăn liền” để đảm bảo thời gian nhanh gọn.

- Một vấn đề nữa cần quan tâm đó là yếu tố tín ngưỡng tâm linh. Xu hướng hiện nay rất nhiều người đều xem phong thủy. Khách quan mà nói, phong thủy trong kiến trúc là một yếu tố quan trọng. Đa phần khách hàng hiện nay đã “xem thầy” trước khi đến với kiến trúc sư, yếu tố quan trọng nhất của ngôi Nhà thờ họ là hướng nhà.

(Phần tường bao của ngôi từ đường này không ăn nhập với kiến trúc tổng thể)

Xét một cách công bằng, kiến trúc Nhà thờ họ cũng chỉ là một trong những thể loại công trình trong đời sống kiến trúc, cũng phải chịu rất nhiều các tác động chi phối của đời sống kinh tế, xã hội hiện tại. Có thể có nhiều các đề xuất, góp ý để góp phần có được một hình mẫu thiết kế hài hòa, nhưng tựu trung lại như sau:

- Một là: Nhà thờ họ phải được tôn tạo và xây dựng trên cơ sở nghiên cứu một cách bài bản có khoa học những giá trị mà ông cha ta đã tạo dựng, phù hợp với phong tục, tập quán của địa phương hiện nay.

- Hai là: Thiết kế công trình phải là những người có chuyên môn sâu về kiến trúc truyền thống, đặc biệt am hiểu về quy trình và thủ tục thực hiện. Sau khi có bản vẽ, chủ đầu tư phải nhất trí tuân theo, tránh những sửa đổi và bổ sung vào bản vẽ mang tính tự phát, chủ quan.

- Ba là: Vấn đề tài chính để chuẩn bị xây Nhà thờ họ cũng phải được chuẩn bị kỹ, không nên nóng vội vì yếu tố này cũng chi phối nhiều đến kiến trúc của Nhà thờ họ. Với mục đích cuối cùng là làm sao để mọi người trong dòng họ đều có thể hiểu một cách đầy đủ các giá trị nguyên bản của ngôi Nhà thờ họ truyền thống, cũng như cái cốt hồn mà ông cha gửi gắm lại từ bao đời nay, việc nghiên cứu xây dựng Nhà thờ họ là vô cùng cần thiết, để mỗi người dân, đều có thể tự mình gìn giữ và phát huy các giá trị của dòng họ./.

Đinh Xuân Vinh - Hội Khoa học lịch sử Việt Nam
Ngày 19/9/2012